ĐIỀU GIÁC NGỘ THỨ NHẤT
1, Chánh văn
弟 一 覺 悟 Đệ nhất giác ngộ
世 间 無 常 Thế gian vô thường
國 土 危 脆 Quốc độ nguy thuư
四 大 苦 空 Tứ đại khổ không
五 陰 無 我 Ngũ ấm vô ngă
生 滅 變 異 Sanh diệt biến dị
虛 僞 無 主 Hư nguỵ vô chủ
心 是 惡 源 Tâm thị ác nguyên
形 爲 罪 藪 H́nh vi tội tẩu
如 是 觀 察 Như thị quán sát
漸 離 生 死 Tiệm ly sanh tử.
2, Dịch nghĩa:
Thứ nhất giác ngộ:
Thế gian vô thường
Quốc độ không bền
Bốn đại khổ, không
Năm uẩn vô ngă
Sanh diệt đổi khác
Giả dối không thật
Tâm là nguồn ác
Thân là rừng tội
Quán thấy như vậy
Xa dần sinh tử.
3, Giải thích:
Căn cứ vào nội dung của điều giác ngộ thứ nhất này, th́ đây chính là sự tŕnh bày nhận thức về thế giới và con người của đạo Phật. Nói cách khác, là tŕnh bày về nhân sinh quan và thế giới quan của Phật giáo. Những ai tự xưng ḿnh là Phật tử th́ trước hết phải có được nhận thức này. Mặt khác, chúng ta cũng nhận ra rằng, ở điều giác ngộ thứ nhất đă tŕnh bày một phương pháp hành tŕ tu tập, một pháp môn tu, rất căn bản, mà chúng ta có thể t́m thấy ở bất kỳ truyền thống nào, Nam hay Bắc tông, Thiền hay Tịnh, đó chính là tu Quán tứ niệm xứ.
Tứ niệm xứ là bốn lĩnh vực quán niệm, bốn đối tượng quán niệm, đó là thân thể, cảm thọ, tâm ư, và các pháp. Quán niệm có nghĩa là nh́n sâu vào bản chất của đối tượng, nh́n sâu đến mức độ đối tượng và chủ thể quán niệm là một, gọi là tâm cảnh nhất như.
Đối tượng quán niệm thứ nhất mà Bát đại nhân giác giới thiệu chính là thế giới hiện tượng, tức là vũ trụ, thế giới này, trong đó có đời sống của con người. Nói cách khác, là đời sống con người và hoàn cảnh mà con người đang sống. Sự quán chiếu này nhằm mục đích thấy được tính chất vô thường của đối tượng:
Cuộc đời vô thường
Vũ trụ mong manh
Vô thường có nghĩa là không có ǵ tồn tại măi măi, luôn luôn thay đổi. Mọi sự vật hiện tượng trong vũ trụ vạn hữu, từ thân thể, tâm lư, t́nh cảm, tài sản, của cải, danh vọng, địa vị, cho đến thế giới muôn trùng… đều chuyển biến, thay đổi không dừng, không có ǵ bền chắc, tồn tại măi măi. Đó là một sự thật. Sự thật về thế giới và con người là vô thường và vô ngă mà chúng ta cứ cho là thường hằng và hữu ngă. Đó là một nhận thức sai lầm. Và chính nhận thức này làm phát sinh những tâm lư tham đắm, chấp thủ cuộc đời, rằng cái này là ta, là của ta… và từ đó đă đưa chúng ta đến những nẻo đường của khổ đau, ch́m đắm trong biển phiền năo với những tham lam, sân hận, kiêu căng, hoài nghi, lo toan, sợ hăi…
V́ vậy, điều giác ngộ thứ nhất là củng cố lại nhận thức của ḿnh về thế giới và con người. Mặc dù sự thật về thế giới và con người là vô thường, nhưng muốn có được nhận thức chánh kiến đó, đ̣i hỏi chúng ta phải quán chiếu. Tức là phải nh́n thật sâu vào ḷng sự vật hiện tượng, nh́n một cách thật sâu sắc. Nh́n như vậy, quán chiếu như vậy, chúng ta sẽ thoát ly được những trói buộc của cuộc đời, chúng ta sẽ đạt được trạng thái định tĩnh, khinh an, không phiền năo, lo toan, sầu muộn. Đó là cái nh́n giải thoát, tự do.
Nên nhớ, vô thường không phải là yếu tố gây khổ đau, mà khổ đau là do chúng ta không chấp nhận sự thật này.
Đối tượng quán niệm thứ hai là bốn đại và năm uẩn, tức là quán chiếu về bản chất của con người. Quán chiếu bốn đại và năm uẩn là để thấy được tính chất vô ngă của chúng. Bốn đại là bốn yếu tố đất, nước, gió và lửa. Theo triết học Ấn độ cổ đại th́ bốn yếu tố này đă cấu thành tất cả h́nh thể vật chất, tức tất cả mọi sự vật hiện tượng trong vũ trụ đều do bốn yếu tố này tạo nên, kể cả con người. Thế nhưng, bản chất của chúng là:
Bốn đại khổ, không
Năm uẩn vô ngă
Sanh diệt đổi khác
Giả dối, không thật
Thật vậy, nh́n kỹ chúng ta sẽ thấy rằng mọi sự vật hiện tượng trong vũ trụ này, từ vật lớn như đại địa sơn hà, vật nhỏ như cây kim ngọn cỏ, động vật bậc cao như con người, cho đến những động vật nhỏ nhiệm khác như côn trùng, vi khuẩn… không có sự vật hiện tượng nào là không được cấu thành từ bốn yếu tố đất, nước, gió và lửa. Nói tất cả đều được cấu thành từ bốn đại, điều đó có nghĩa là mọi sự vật hiện tượng, không có vật thể nào tự nó sinh ra, mà chúng được sinh ra từ nhiều yếu tố, nghĩa là chúng hiện hữu do duyên. V́ do duyên mà có mặt, nên gọi là vô ngă, là trống rỗng.
Trong con người, bốn đại là những yếu tố vật chất đă tạo nên thân thể. Những phần cứng trong cơ thể như xương thịt… là yếu đố của địa đại; hơi ấm, nhiệt độ trong cơ thể là yếu tố của hỏa đại; những chất lỏng như máu, nước mắt… là yếu tố của thủy đại; những thể khí trong cơ thể như hơi thở… là yếu tố của phong đại. Khi bốn yếu tố này ḥa hợp cân bằng th́ thân thể chúng ta khỏe mạnh; nếu một trong bốn yếu tố mất cân bằng th́ thân thể chúng ta trở nên bệnh tật, khó chịu. Như vậy, rơ ràng trong bốn đại không có cái ǵ gọi ta hay của ta hết, và chúng luôn luôn thay đổi, mất cân bằng, tức chúng rất vô thường.
Quán chiếu bốn đại tức là quán chiếu yếu tố sắc uẩn trong năm uẩn. Năm uẩn là một tổ hợp gồm sắc, thọ, tưởng, hành và thức. Đối với chúng sanh ở các cảnh giới như Người, Súc sanh th́ yếu tố sắc uẩn chính là bốn đại, tức những yếu tố vật chất ở dạng thô có thể thấy được. C̣n đối với chúng sanh ở các cảnh giới khác như Trời, A-tu-la, Ngạ quỉ, và chúng sanh ở Địa ngục th́ yếu tố sắc uẩn rất vi tế, cấu trúc thân thể ở dạng tinh tế, mắt thường của chúng ta không thể thấy được, chỉ có Phật nhăn mới thấy rơ tất cả các h́nh thức sắc thái của tất cả chúng sanh trong ba cơi. Ở đây, năm uẩn được quán chiếu chính là năm uẩn tạo nên con người. Thực chất, năm uẩn cũng không có ngă và cũng biến đổi không dừng, như chúng ta đă thấy khi quán chiếu về yếu tố sắc uẩn. Sắc uẩn đă như vậy, mà các yếu tố tâm lư khác như thọ, tưởng, hành, thức cũng như vậy.
- Thọ uẩn: Đây là một nhóm cảm giác, c̣n gọi là cảm thọ. Con người có rất nhiều loại cảm giác, nhưng khái quát, theo Duy thức học, có ba loại chính: cảm giác khổ đau, phiền muộn (khổ thọ), cảm giác hạnh phúc, vui tươi (lạc thọ), và cảm giác không buồn, không vui (xả thọ). Khi một cảm giác phát sinh nó phải có nguyên do. Không bao giờ có chuyện chúng ta vui hay buồn vô cớ. Vui luôn luôn là vui về một cái ǵ. Chẳng hạn, ta vui v́ được nhiều người yêu mến, ta vui v́ ta làm một công việc nào đó được thành công… Tóm lại, niềm vui, niềm hạnh phúc có thể đến với ta từ vật chất như được mùa, được ăn ngon, mặc đẹp… Có thể đến với ta từ tâm lư như nghe một bài hát hay, xem một cuốn sách hay… Như vậy, rơ ràng một cảm giác hay cảm thọ mà chúng ta đang có luôn luôn tùy thuộc vào những yếu tố nhân duyên đă tạo ra nó. Nh́n sâu vào bản chất của cảm thọ, chúng ta thấy chúng không có thực, không có chủ thể, v́ tất cả mọi cảm giác vui, buồn đều tùy thuộc vào những yếu tố nhân duyên khác nhau.
- Tưởng uẩn: Tâm lư học hiện đại gọi là nhóm tri giác, chỉ cho động tác của trí năng trên ảnh tượng thu nhận được. Nghĩa là, khi các giác quan tiếp xúc với ngoại cảnh, nhóm tri giác này thu nhận, suy tư, duy tŕ, ghi nhớ và cấu thành khái niệm. Nói cách khác, tưởng uẩn là nơi tập trung những đối tượng và khái niệm hóa các đối tượng này thành những nhận thức.
Như vậy, sẽ không có khái niệm, nhận thức nếu không có tưởng uẩn. Nhưng tưởng uẩn sẽ không cấu thành được khái niệm khi không có đối tượng và các giác quan. Đồng thời, sự cấu thành khái niệm và nhận thức c̣n phụ thuộc vào nhiều yếu khác nhau như điều kiện văn hoá, xă hội, chính trị, kinh tế… Nghĩa là, không có một cái tưởng tồn tại độc lập, tất cả đều tuỳ thuộc vào nhân duyên, và luôn thay đổi.
- Hành uẩn: nhóm tạo tác hay thúc đẩy tạo tác, là một loại ư chí, chủ tâm, tính toán thúc đẩy hành động. Nói cách khác, hành uẩn là những hoạt động có ư chí, những tâm lư phát sinh động lực đưa đến tham dục, sân hận, ước muốn, t́nh yêu… Nó chính là thủ phạm tạo nghiệp ác và đưa đến luân hồi. Tuy nhiên, những hiện tượng tâm lư này luôn luôn thay đổi, nó tùy thuộc vào điều kiện văn hóa, xă hội, kinh tế, chính trị, thời gian, không gian… nơi diễn ra sự tiếp xúc giữa sáu giác quan với sáu đối tượng. Do đó, nó cùng những hiện tượng tâm lư khác không thật, vô thường, và vô ngă.
- Thức uẩn: khả năng phân biệt, gồm có nhăn thức, nhĩ thức, tỷ thức, thiệt thức, thân thức, và ư thức. Trong kinh Tương Ưng III, định nghĩa: “Thức được gọi tên tùy theo điều kiện nhờ đó mà nó sinh khởi. Chẳng hạn, nhờ con mắt và đối tượng của con mắt mà thức phát sinh, gọi là nhăn thức…” (tương tự các thức khác); “Thức tồn tại nhờ sắc… nhờ thọ… nhờ hành…”. Điều đó chứng tỏ thức không thể tồn tại độc lập mà nó đ̣i hỏi phải có những yếu tố nhân duyên khác, và như vậy, nó vô ngă.
Sự quán chiếu về bốn đại và năm uẩn như trên đă cho chúng ta thấy rơ sự thật về nó, thấy được bản chất của nó, đó là sự thật trống rỗng, vô ngă trong tất cả bốn đại và năm uẩn. Sự thấy biết này đă đánh đổ ư niệm về một cái tôi, cái của tôi và chính sự nhận thức này đă đưa chúng ta ra khỏi ṿng luẩn quẩn của sự tham đắm, chấp thủ, luyến ái về thân thể và tài sản. Đó được gọi là giải thoát, dù là sự khởi đầu.
Đối tượng quán chiếu tiếp theo là đi vào khía cạnh bất thiện của thân và tâm.
Tâm thị ác nguyên
H́nh vi tội tẩu
Thân là hợp thể của tứ đại, tức là yếu tố sắc uẩn; tâm là các yếu tố tâm lư gồm có thọ, tưởng, hành và thức như chúng ta vừa t́m hiểu ở trên. Cả hai, thân và tâm, đều không thể tách rời nhau, cả hai cùng nương nhau mà tồn tại để được gọi là con người. Trong đó, tâm là yếu tố quyết định đời sống con người sang hèn, đẹp xấu…; là yếu tố duy nhất đưa đến sự biểu hiện sáu h́nh thức sống: trời, người, a-tu-la, địa ngục, ngạ quỉ, súc sanh.
Kinh văn nói: “Tâm là nguồn gốc của mọi điều ác và thân là nơi chứa nhóm các điều tội lỗi”. Thực chất, tâm không chỉ là nguồn gốc của mọi điều ác, mà mọi điều thiện cũng từ tâm mà sanh. Thiện ác là hai mặt của tâm thức. “Nếu đem tâm nhiễm ô để nói năng hay hành động th́ kết quả khổ đau đi theo như bánh xe lăn theo con vật kéo xe… Nếu đem tâm thanh tịnh để nói năng hay hành động th́ kết quả hạnh phúc đi theo như bóng theo h́nh. Cho nên, trong tất cả các pháp, tâm dẫn đầu, tâm làm chủ, tâm tạo tác tất cả”. Do đó, thành Phật cũng từ tâm này, mà thành chúng sanh cũng từ tâm này mà ra. Ở đây, Ngài An Thế Cao chỉ đề cập đến mặt tiêu cực của tâm, tức chỉ nói đến khía cạnh bất thiện của tâm để chúng ta cảnh giác đề pḥng, và để thấy được trách nhiệm của chính bản thân ḿnh đối với những khổ đau đang hiện hữu là kết quả của những tâm ư bất thiện.
Tâm là nguồn gốc của mọi điều ác và đồng thời cũng là cội nguồn của mọi điều phước thiện, do đó, trong mọi cử chỉ, hành động, nói năng, suy nghĩ chúng ta hăy nắm lấy tâm này để hướng mọi ư niệm, hành động, lời nói đến những điều thiện, đến lộ tŕnh giác ngộ giải thoát, tạo hạnh phúc cho bản thân ḿnh và tha nhân.
“Thân thể là nơi tập hợp mọi điều tội lỗi”. Thực chất, thân không có khả năng tập hợp hay chứa nhóm, bởi v́ nó chỉ là một tập hợp những yếu tố vật lư. Những yếu tố vật lư này tồn tại được đ̣i hỏi phải đáp ứng những nhu cầu theo những quy luật tồn tại riêng của nó. Ví dụ như phải cung cấp chất dinh dưỡng và những khoáng chất cần thiết để nuôi sống cơ thể. Nhưng một khi cơ thể muốn ăn ngon, mặc đẹp,.. rơ ràng động cơ thúc đẩy không phải từ cơ thể mà là từ tâm ư, từ ư chí tham muốn của con người. Tuy nhiên, thân thể chính là nơi tập trung những kích thích tham muốn của con người nhiều nhất, như ăn, mặc, ngủ, nghỉ, thoả măn sinh lư, dục vọng … Nếu không nhận thức được đâu là những nhu cầu cần thiết để duy tŕ sự tồn tại của thân thể, và là một thân thể lành mạnh, để sử dụng nó như một phương tiện tu tập, hành đạo và giúp đỡ mọi người, th́ ngược lại, chính thân thể này là nơi cất chứa những điều tội lỗi. Chẳng hạn, một điều tội lỗi lớn nhất mà chúng ta chưa bao giờ ư thức được: Thân thể chính là cái nghĩa địa chôn vùi không biết bao nhiêu sinh linh: cá, vịt, heo, gà…
Khi chúng ta mang bệnh, thân thể của chúng ta đau nhức, nhất là những bệnh nan y, làm cho thân thể chúng ta đau đớn, khốn khổ vô cùng, chúng ta than thân trách phận, thậm chí oán hận đất trời, giận luôn cả người thân... chỉ v́ ta không chịu nỗi cơn đau. Nhưng khi chúng ta khoẻ mạnh, để thoả măn những nhu cầu của cơ thể, để khoái khẩu, để thoả cái chí ‘vật dưỡng nhân, nhân dưỡng vật’... chúng ta đă đập đầu, cắt cổ, nhổ lông, rồi chiên, rồi luộc, rồi ăn... chúng ta có nghĩ đến những nỗi khổ đau của chúng sanh bị giết hay không? Chính cái cách ăn uống của chúng ta là nguyên nhân của mọi bệnh tật, ốm đau, tai nạn, thiên tai, chiến tranh...
Quán chiếu như vậy, từ từ sẽ xa ĺa sanh tử. Nguyên nhân của sanh tử là tham ái và chấp thủ. Mà tham ái và chấp thủ là do nhận thức sai lầm về thế giới và con người (vô minh). Sự quán chiếu các lĩnh vực vừa tŕnh bày trên là nhằm mục đích thấy được bản chất của nó: Tất cả mọi sự mọi vật đều nương vào nhau mà có mặt, tồn tại và hoại diệt. Cái này có v́ cái kia có, cái này sanh v́ cái kia sanh, cái này diệt v́ cái kia diệt; vạn vật trong vũ trụ vạn hữu đều nắm tay nhau mà ra đời. Trong bản chất của nó, không có vật ǵ giữ được tính cách đồng nhất (ngă), bất biến. Mọi sự vật hiện tượng đều theo quy luật vận hành và biến đổi trong từng phút từng giây, cho nên gọi là vô thường, tên gọi khác của vô ngă, và cũng gọi là không. Ư niệm về không trong đạo Phật được triển khai từ giáo lư vô ngă. Và đây là vấn đề dễ bị ngộ nhận nhiều nhất. Không (sunyata) có nghĩa là sự trống rỗng, sự vắng mặt của tính cách đồng nhất trong ḷng sự vật, chứ không phải là sự vắng mặt sự vật như người ta vẫn hiểu một cách sai lầm. Không là không một sự một vật nào có ngă tính, có tính cách tồn tại biệt lập ngoài sự vật khác. Đó là nhận thức chánh kiến. Nhận thức này có tác dụng chấm dứt ḷng tham ái và chấp thủ, tức là cắt đứt nguyên do của sanh tử luân hồi.
4. Kết luận:
Điều giác ngộ thứ nhất giới thiệu một phương pháp hành tŕ tu tập căn bản của Phật giáo, đó là quán chiếu về bốn lănh vực thân thể, cảm thọ, tâm ư và các pháp. Sự quán chiếu này nhằm mục đích đưa đến nhận thức đúng đắn về bản chất của thế giới và con người, hay nói cách khác là để thấy rơ pháp ấn: Vô thường, khổ, không và vô ngă trong cuộc đời này. Đó là một nhận thức chánh kiến, có năng lực đưa con người thoát khỏi mọi khổ đau hệ lụy của kiếp người.
|
